DEMOKRACJA SZLACHECKA W POLSCE

Demokracja - rządy ludu
Demokracja szlachecka - typ ustroju państwowego w Rzeczypospolitej od XVI w. do połowy XVII w., charakteryzujący się równością szlachty wobec prawa oraz wolnością od obciążeń podatkowych

Polska była wyjątkiem na tle Europy. Ale po XVI w. nie wychodziło jej to na dobre.
Ustrój ten nazywano demokracją, bo w obrębie stanu szlacheckiego (10% ludności), wszyscy byli sobie równi.

"Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie" - szlachcie zagrodowej i magnatom przysługiwały:
- te same przywileje szlacheckie
- prawo do uczestnictwo w sejmach
- ranga wzrośnie, gdy wybiera się króla, bo każdy szlachcic miał jeden głos na elekcji.
Dużą rolę miała świadomość szlachty, że "oni są narodem, a reszta to chamy". Twierdzili, że tylko oni są państwem, a reszta nadaje się do roboty. Mieszczaństwo zrównane było z ziemią. Szlachta nazywała się narodem politycznym, miała własny strój, a z racji urodzenia jest lepsza niż najbardziej wykształcony mieszczanin.
Podstawa ustroju, później poddawana pauperyzacji (zubożenie w wyniku wojen):

magnaci	- właściciel kilkunastu wsi, miast - sprawowanie wysokich funkcji państwowych - nie jest oddzielona posiadanymi tytułami (np. hrabia, lord, książę), ale nadawane im są przez zagranicznych monarchów - wchodzili w skład sejmu
szlachta średnia	- właściciel jednej/dwóch wsi - żyje dostatnio, ale bez magnackiego przepychu - jest podstawą ustroju szlacheckiego - odgrywa najważniejszą rolę w XVI w. - ulegają pauperyzacji (ubożenia i spychania w grupie społecznej) w XVII w.: wojny wyniszczą zboże, przez co coraz bardziej uzależniają się od magnaterii
szlachta zaściankowa/zagrodowa	- posiadają 2-3 chłopów pańszczyźnianych - są bardzo biedni - było ich dużo, przez co mogli zaczęto wpływać np. na wybór króla (ultrakatoliccy)
gołota	- nie posiadają niczego - żyją na koszt krewnych

W XVI w. królowie z dynastii Jagiellończyków po śmierci Kazimierza Jagiellończyka:
- Jan Olbracht
- Aleksander Jagiellończyk
- Zygmunt Stary
- Zygmunt II August
w polityce opierali się na magnatach, budując stronnictwa na dworach, które ich wspierały (szczególnie widoczne przy Zygmuncie Starym i Zygmuncie II Auguście).
W związku z tym, że preferowali magnatów, na początku XVI w. rozpoczyna się w Polsce ruch szlachty średniej.

Ruch egzekucyjny dóbr i praw
Szlachta średnia była coraz bardziej bogatsza, świadoma swojej roli. Słormuowała program Ruchu egzekucyjnego dóbr (oddanie zagarniętych przez magnatów królewszczyzn - osobista własność króla i spisanie ich oraz na nowo wydzierżawienie) i praw (król ma przestrzegać wszystkich praw i przywilei z przełomu 150 lat).
Program ruchu egzekucyjnego:
- stworzenie skarbu państwa, aby król nie był wciąż bez pieniędzy
- stałe wojsko zamiast pospolitego ruszenia
- opodatkowanie duchowieństwa pod wpływem reformacji
- utworzenie kościoła narodowego (na czele kościoła król; Zygmunt August bardzo poważnie brał to pod uwagę)
- kodyfikacja - spisanie prawa.

Działalność egzekucjonistów:
a) 1505 r. - konstytucja Nihil Novi uchwalona za panowania Aleksandra Jagiellończyka ("Nic nowego o nas bez nas")
b) 1537 r. - rokosz (wystąpienie, często zbrojne, przeciw królowi) przeciwko Zygmuntowi Staremu i Bonie Sforzy (denerwowało ich, że Bona Sforza władała zamiast króla i elekcja vivente rege) = "wojna kokosza", bo szlachta wyjadła wszystkie kory w okolicy
c) 1562 r. - ruch egzekucyjny zaczął osiągać duże sukcesy za panowania Zygmunta Augusta. Na Sejmie w Piotrkowie Trybunalskim król przeszedł na stronę ruchu, pojawiając się w tradycyjnym stroju szlacheckim.
Postanowienia Sejmu:
- lustracja królewszczyzn - spisano dobra i wydzierżawiono je magnatom (1/4 kwoty szła na tzw. wojska kwarciane, które stacjonowało na południowym-wschodzie Polski, czyli płonącej granicy, gdzie najeżdżali Tatarzy)
- wprowadzono ekonomie generalne - sprawiały kontrolę nad wydatkami króla
- zakazano łączenia kilku stanowisk w jednym ręku
- pośrednio opodatkowano Kościół
- wprowadzono tzw. ugodę sandomierską w 1570 r. - gwarancję tolerancji religijnej
- unia realna z Litwą.

Ostateczne zakończenie działalności ruchu egzekucyjnego miało miejsce na początku XVII w. (1606-1607 r. rokosz Zebrzydowskiego). Szlachta średnia upada i zaczyna się uzależniać od rosnących w siłę magnatów - oligarchia magnacka.