POWSTANIE I ROZWÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA RZYMSKIEGO

Italia i jej mieszkańcy
- klimat śródziemnomorski (chłodne zimy i ciepłe lata)
- zróżnicowane ukształtowanie terenu (największe góry Apeniny wzdłuż Półwyspu Apenińskiego)
- warunki do uprawy winorośli, ołówek na stokach gór oraz uprawy zbóż na rozległych nizinach wzdłuż Niziny Tebetańskiej
- większość terenu wcześniej skolonizowana przez lud Itaików 

 

Legenda o założeniu Rzymu (753 r.p.n.e.)
Ab urbe condita - od założenia miasta
Westalka urodziła dwóch synów bliźniaków: Remusa i Romulusa. Prawdopodobnie zostali poczęci przez gwałt Marsa. Król rozkazał wyrzucić chłopców w nurt rzeki Tybr. Na płytkim brzegu znalazła ich wilczyca. Nakarmiła ich. Później znalazł ich dozorca trzód królewskich - Faustulus, który wziął ich do domu. Powzięli oni chęć zbudowania miasta w miejscu wychowania. Najpierw sześć sępów ukazało się Remusowi, a później dwanaście Romulusowi. Podczas bójki brać zginął Remus. Romulus zwołał ludzi na zgromadzenie i nadał m prawa.
Po Romulusie miało rządzić jeszcze sześć królów. Ostatni to Tarkwiniusz. Od tego czasu nastąpiła republika:
                                   monarchia -> republika -> cesarstwo

Ekspansja Rzymu
Wszystkie tereny, których Rzymianie nie podbili, były opóźnione w rozwoju cywilizacyjnym.
Przyczyny:
- dążenie do zdobycia jak najwięcej ziem uprawnych, ziem pod hodowlę
- spore przeludnienie na Półwyspie Apenińskim spowodowało fakt szukania nowych ziem pod osadnictwo
- chęć zdobycia łupów wojennych, z których większość otrzymał dowódca
- możliwość grabienia i wyzyskiwania terenów podjętych oraz cywilizacja ich.
Armia rzymska:
- nie było lepszej pod względem rozwoju
- armia stała
- co roku rządzący konsulowie ogłaszali pobór do wojska (przedział wiekowy: 17-46 lat). Osoba zgłaszająca się musiała mieć własne uzbrojenie
- była to przede wszystkim piechota ciężkozbrojna (żołnierz ma krótki miecz, włócznię, żelazną tarczę), ale były też oddziały piechoty lekkozbrojnej (żołnierz ma oszczep, a nie miecz, zbroję i tarczę plecioną ze skóry). Piechoty ciężkozbrojnej było więcej niż piechoty lekkozbrojnej

żołnierz ciężkozbrojny

żołnierz lekkozbrojny

- jeźdźców było bardzo mało, co mogło wynikać z ogromnych kosztów (np. utrzymania konia)
- mieli bardzo precyzyjnie opracowanie terenów
castrum - obóz legionu, zawsze budowany tak samo, zwykle na planie prostokąta i trójkąta oraz przekonany wzdłuż ulicą
- wojska rzymskie podzielone były według systemu dziesiątkowego, setnego i tysięcznego. Jednostką podstawową była centuria - sto ludzi (system setny). W czasie bitwy zawsze najpierw wystawiali ludzi najmniej doświadczonych, później bardziej wykształconych, a na końcu weterów (najstarszych, najbardziej wykształconych)
- mieli rygorystyczne reguły przemieszczania wojska - zawsze z ustawieniem straży przedniej (awangarda) i tylnej (ariergarda)
- kary chłostą i kary śmierci oraz nagroda w postaci kawałka ziemi po służbie wojskowej.

triumf:
- w starożytności: zaszczyt przyznawany zwycięskim wodzom; polegał na uroczystym wjeździe do miasta w otoczeniu pokonanych wrogów i łupów; zwycięski wódz jechał na czele pochodu, zrobiony wieńcem laurowym; na jego cześć budowano łuki triumfalne; obok wodzą miał jechać niewolnik, który mówił: "Pamiętaj, że jesteś człowiekiem"
- dziś: zwycięstwo, wygrana 

Na przełomie II i I w.p.n.e. zostały wprowadzone reformy Mariusza:
- armia sprawowana 16 lat
-do armii nie należeli tylko bogaci, ale również chłopi, kupcy, rzemieślnicy - armia zawodowa
Mariusz kadencję konsula (najwyższy urzędnik) sprawował 7 razy.

PODBOJE ALEKSANDRA WIELKIEGO

Aleksander Wielki to człowiek wielki, genialny dowódca. Wrócił do marzeń ojca o podboju ogromnego Imperium Perskiego. 

Wyprawa Aleksandra Wielkiego przeciwko Persji 

a) wyruszył w 334 r.p.n.e. z Macedonii, dochodzą do rzeki Graniki, następnie zajmują miasto Sardes, w którym zdobywają ogromne bogactwa oraz miasta na wybrzeżu (np. Halikarnas)
b) w 333 r.p.n.e. wyruszają z miasta Faselis
- dochodzą do Gordionu (węzeł gordyjski - ten, kto rozwiąże go, będzie królem Persji)
- dochodzi do Issas, gdzie dochodzi do bitwy

- udaje się wzdłuż wybrzeża (Syria, Izrael, Palestyna)
c) w 332 r.p.n.e. kieruje się do Egiptu i zdobywa Memfis, gdzie mianuje się faraonem, przez co zaczyna traktować się zbyt poważnie oraz zakłada pierwsze z kilku miast o nazwie Aleksandria (ośrodek kultury hellenistycznej)
d) w 331 r.p.n.e. cofa się z Egiptu i dochodzi do Gaugamelli
e) w 330 r.p.n.e. idzie dalej na północ
f) w 327 r.p.n.e. dociera do rzeki Indus.
Jego żołnierze mówią dość. Wygrali wszystkie walki, pomimo że wydawałoby się, że nie mają szans. Każdy zagarnął dużą część złota, dlatego chcieli wrócić do domu i korzystać, cieszyć się ze swoich łupów. Aleksander Wielki zgodził się na powrót. Część żołnierzy wracała lądem, a część drogą morską. Powrót okazał się bardzo trudny. Dużą część osób ginie z powodu choroby czy głodu.
W 323 r.p.n.e. umarł Aleksander Wielki. Część osób mówi, że został zamordowany, a część, że zachorował na malarię. Aleksander Wielki umarł bezpotomnie. Nie było nikogo, kto mógłby go zastąpić. W związku z tym, władze przejmują tzw. dziadochowie (wybitni dowódcy armii Aleksandra Wielkiego). Ich następcy, którzy zbudują dynastię, to epigoni.

Podział państwa Aleksandra Wielkiego po 301 r.p.n.e.
- Macedonia + Grecja = Państwo Kasandra
- Azja Mniejsza + Tracja = Państwo Lizymacha
- Egipt + kawałek Izraela = Państwo Ptolemeusza
- Syria + Mezopotamia (cała Persja) = Państwo Seleucydów

Kultura hellenistyczna - połączenie kultury greckiej (heleńskiej) i elementów kultury orientalnej (głównie perskiej) w latach 323-30 r.p.n.e.
Wraz ze śmiercią Aleksandra Wielkiego, kończy się dominowanie greckiej kultury heleńskiej. Od czasów podbojów Aleksandra Wielkiego rozpoczyna się dominacja kultury hellenistycznej.
Kultura ta dominuje do czasu podbojów rzymskich.
Przykłady dzieł/ośrodków:
- Wielki Ołtarz Zeusa z Pergamonu
- Wenus z Milo
- Umierający Gal
- Kolos rodyjski
- Biblioteka Aleksandryjska

Ciekawostki:
- Hefajston był kochankiem Aleksandra Wielkiego
- Bucefał to koń Aleksandra Wielkiego
- Aleksander Wielki stworzył 12 miast Aleksandria i jedno miasto na cześć konia i kochanka.

Wielki Ołtarz Zeusa z Pergamonu

Wenus z Milo

Umierający Gal

MACEDONIA POD PANOWANIEM FILIPA II

Macedonia - północno-wschodnia kraina Grecji, przez całe wieki traktowana jako zapomniana prowincja. Uważano, że jest zacofania, niedorozwinięta, dlatego traktowano ją "z przymrużeniem oka".

Rządy Filipa II (359-336 r.p.n.e.)
Filip II był królem Macedonii. Podczas jego panowania z pogardzanego, słabego państwa, stało się państwo silne gospodarczo i militarnie. Rozbudował armię liczebnie i w jakości uzbrojenia. Rozpoczął ekspansję na południe, na Grecję Środkową. Ateńczycy byli słabi, bo byli po wojnie peloponeskiej.
Filip II pokonał Ateńczyków i ich sojuszników w bitwie pod Cheroneą w 338 r.p.n.e. Pokonane polis greckie utworzy tzw. Związek Koryncki, który podporządkowuje się Macedonii (obiecali, że będą płacić podatki i będą lojalni). Nazwa Związku wzięła się od jednego z pokus greckiego - Koryntu, w którym było mnóstwo prostytutek.
Ambicje Filipa II nie ograniczały się do samej Grecji. Chciał podbić Azję Mniejszą, a później całe terytorium Imperium Perskiego. Grecy nie cierpieli Filipa II. Uważali, że to parweniusz, który próbuje ich ustawić, dlatego tworzyły się formy oporu. Najbardziej znane były mowy wygłaszane przez demagoga Demostenesa. Wygłaszał mowy przeciwko Filipowi II zwane filipikami. Nasycone były niechęcią i rozemocjonowaniem. Były (i są) bardzo długie. Na dworze Filipa II zawiązał się spisek, w którym prawdopodobnie maczała palce jego żona. W rezultacie Filip II został zamordowany, a wszystkie jego plany runęły w gruzach.

Początki rządów Aleksandra Macedońskiego - syna Filipa II, zwanego Wielkim
Aleksander Macedoński objął władzę w wieku 20 lat, ale był człowiekiem gruntownie wykształconym - jego nauczycielem był Arystoteles (uczeń Platona, który był uczniem Sokratesa). Przejął marzenie ojca o pobiciu Persji. Miasta-państwa Związku Korynckiego uważały, że jest niewykształcony, dlatego zbuntowały się. Niestety, pomylili się, bo Aleksander Wielki okazał się być świetnym wodzem - rozgromił Związek Koryncki (np. kazał doszczętnie zniszczyć Teby, które były inicjatorem - lud do niewoli lub na śmierć). Planował wieloletnią wyprawę na wschód, więc na tyłach nie chciał, by były bunty.

ŻYCIE SPOŁECZNE I GOSPODARCZE W ATENACH

Społeczeństwo ateńskie
13% osób ma prawo obywatelskie.
Urzędników była cała masa, ale najważniejszych było 10 strategów. Gdy była wojna, część dowodziła armią, a część rządziła Atenami. Były to osoby, które miały konkretną władzę polityczną.
Blue w rzeczywistości nie obradowali cały rok. Podzielili go na 10 okresów, w czasie których rządziło po 50 osób zwanych "prytanie". Zajmowali się działaniami dyplomatycznymi, finansami, obronnością, projektami ustaw itp. Codziennie losowano jedną osobę, która dostawała klucze do świątyni, w której znajdowały się wszystkie cenne przedmioty (np. pieczęcie).
Sąd Heliaia podzielony był na składy sędziowskie. Sądzili tylko drobne przekroczenia. Jeżeli ktoś miał ponieść karę śmierci, sądzony był przez areopag (urzędnicy starsi wiekiem, dlatego ufa im się, że potrafią sądzić sprawiedliwie).
Rodziny obywateli, cudzoziemcy i niewolnicy nie mieli praw politycznych.
Cudzoziemcom żyło się nieźle, często poszukiwali pracy jako np. rzemieślnik, kupiec.
Niewolnikom było tak, jak w każdym starożytnym państwie. Miał status "wolnego narzędzia" - nie było go można zabić i maltretować. Dużą ich część pochodziła z handlu czarnomorskiego. Jeżeli miał cenne umiejętności - jego pozycja była dużo wyższa. Mogli być własnością państwa lub własnością prywatną. Państwo mogło wysłać ich do prac (np. w kopalniach, na policji). Miał prawo życia i śmierci. Jedyną szansą na uniknięcie śmierci było tzw. prawo azylu - mógł uciec do świątyni i stawał się nietykalny. Czasami mógł zarabiać, przez co mógł się wykupić. Jeżeli się wykupił, funkcjonował na takich samych prawach, jak cudzoziemiec.
Pozycja kobiet była nie do pozazdroszczenia, do dziś się dużo nie zmieniło. Prawa obyczajowe mieli tylko mężczyźni, dlatego kobiety nie uczestniczyły w życiu publicznym. Jedyne kobiety, które mogły uczestniczyć w życiu publicznym to hetery:
- w starożytności: luksusowa prostytutka, która ma stałego pana, który ją utrzymuje; były wykształcone; mogły uczestniczyć w spotkaniach, bo były ładne i mądre, przez co dobrze mówiły
- dziś: kobieta kłótliwa, krzykliwa

Gospodarka
- największy wpływ na jej rozwój miała produkcja rzemieślnicza i handel
- w rzemiośle dominowały drobne warsztaty rodzinne, w których pracował jeden lub kilku niewolników
- rzemieślnicy wytwarzali ceramikę, wyroby metalowe, tkaniny i ozdoby, które sprzedawane były w krajach śródziemnomorskich oraz oliwa i wino

Port w Pireusie i Długie Mury łączące go z Atenami

- port w Pireusie w V i IV w.p.n.e. był największym centrum handlowym we wschodniej części Morza Śródziemnego. Za jego pośrednictwem importowano głównie zboże, mięso, ryby, surowce i niewolników. Cła pobierane od towarów tam przeładowanych stanowiły jeden z największych źródeł dochodu skarbu
- import taniego zboża doprowadził do przekształceń produkcji rolniczej w Attyce, dzięki czemu rozwinęło się ogrodnictwo
- największe zyski przynosiła uprawa winorośli, drzew oliwnych i produkcja oliwy
- roboty zakrojone na dużą skalę zapewniały pracę rzemieślnikom na długi czas
- zapotrzebowanie na kamień, spiż,  kość słoniową, heban i cyprys
- każdy człowiek miał możliwość pełnego korzystania z obfitości bogactwa

Upadek Aten
Po spokojnym okresie odbył się okres burzliwy. W Atenach odbyła się wojna peloponeska (431-404 r.p.n.e.). Wojna ta toczyła się między Atenami (ze Związkiem Delijskim/Morskim) a Spartą (ze Związkiem Peloponeskim). Większe szanse na zwycięstwo miała Sparta. Mówiono, że ich "żołnierze są nie do pobicia". Sukces od samego początku był po stronie Spartan, którzy dotarli do Muru Aten. W tym czasie w Atenach rozprzestrzeniła się straszna zaraza, na którą popadła również żona i syn Peryklesa (mówiono, że "to kara za jego lekkomyślne zachowanie"). W 404 r.p.n.e. Ateny się poddały, ale miasto nie zostało doszczętnie zniszczone.

Sokrates

Ateńczycy już nigdy nie podnieśli się z klęski. Kres świetności Aten zamyka się w 399 r.p.n.e. - kara śmierci Sokratesa.

DEMOKRACJA ATEŃSKA W V W.P.N.E.

Reformy Solona (pocz. VI w.p.n.e.) i Klejstenesa (koniec VI w.p.n.e.) doprowadziły Ateny do demokracji.

demokracja ateńska - demokracja bezpośrednia: wszyscy obywatele brali udział w życiu politycznym na Zgromadzeniu Ludowym (osobiście)

Ateny były niezbyt duże i nie każdy miał prawa polityczne, dlatego możliwa demokracja. Wszyscy tzn. 40 000 to mężczyźni, którzy ukończyli 20. rok życia i urodzeni byli w Atenach.
Zgromadzenie Ludowe odbywało się 3-4 razy w miesiącu przez całe dni. Nie tylko miał funkcję ustawodawczą, ale mogli także wybierać urzędników.
Wszyscy, poza strategami, czyli sąd, rada, urzędnicy, byli losowani. Był urzędem wybieralnym.

strateg - jedyny urząd, gdzie za błąd płacono głową 

Działanie demokracji ateńskiej w V w.p.n.e.

demagog:
- w starożytności: człowiek, który potrafił przemawiać (sztuka dobrego języka) i dobrze uargumentować, zainteresować innych i bronić swych poglądów (istniały szkoły, które uczyły przemawiać, sztuki argumentacji czy dykcji)
- dziś: osoba, która mówi to, co lud chce usłyszeć, co się dobrze sprzeda, pomimo tego, że może być to kłamstwo (negatywne pojęcie)

Działanie demokracji ateńskiej w czasach Peryklesa (V w.p.n.e.)
Perykles jest gigantyczną postacią; był politykiem i demagogiem. Kilkakrotnie wybierany był na urząd stratega. Jako polityk na Zgromadzeniu Ludowym przeprowadził reformy, które urealniły demokrację ateńską:
- by zapobiec oligarchii, wprowadził opłaty (diety, dniówki) za udział w zgromadzeniu. W ten sposób każdy mógł sobie pozwolić na udział w nich
- urzędnicy dostawali pensje, by każdy mógł nim zostać
- uściślił ustawę o obywatelstwie Aten (wyznacznikiem było pochodzenie ateńskie ojca i matki).
Przyczynił się do rozwoju gospodarki i budownictwa Aten (np. na Akropolu)  za pieniądze Związku Delijskiego. Skonstruował np. Fidiasza (rzeźbiarza).

W tym czasie do rangi wszedł Sąd Skorupkowy (ostracyzm). Bali się odebrania demokracji, dlatego systematycznie organizowano go (wydrapywali imię osoby, która mogła zagrażać państwu i musiała wyjechać na 10 lat, przy czym nie traciła obywatelstwa i majątku).

ostracyzm - dziś: forma ukarania kogoś za zachowanie,  które nie jest akceptowane w grupie, wyłączenie kogoś z grupy

EWOLUCJA USTROJU ATEN

Ateny swój prymas miały w VI - V w.p.n.e. Tak jak Sparta, były monarchią. Z czasem władza monarchy (króla) zastąpiona była rządami oligarchicznymi.
oligarchia - rządy niedużej grupy ludzi

Pierwszym prawodawcom, który określił ustrój arystokracji w VII w.p.n.e. był Drakon, który spisał tzw. prawo zwyczajowe (zbiór wypracowanych kar za uczynki, przekazywane ustnie), by uwolnić Ateńczyków od samowolnej arystokracji. Późniejszym pokoleniom prawa te wydawały się bardzo surowe, ostre, choć po prawdzie wcale tak nie było. Drakon wprowadził różne odróżnienia, np. między zabójstwem (np. w wyniku bójki) a morderstwem (z premedytacją). Obowiązuje do VI w.p.n.e., bo wtedy zostają zmasowane reformy, w wyniku których powstaje rozwój demokracji.

Zaburzenie wewnętrzne w Atenach w VII w.p.n.e.:
- eupatrydzi - dobrze urodzeni; wielcy właściciele ziemscy
- hektemoroi (sześcioczęściowcy) - chłopi uprawiający ziemię eupatrydów

Reforma Solona
archont - najwyższy urzędnik w państwie
Wolni chłopi, którzy uprawiali ziemię należącą do eupatrydów, popadali w niewolę za długi.
594/593 r.p.n.e. Solon archontem Enonymosa
a) uwolnienie ludu zarówno w danej chwili, jak i na przyszłość
b) zabronienie udzielania pożyczek pod zastaw osoby pożyczającego
c) zniesienie długów zaciągniętych u osób prywatnych, jak i obciążające wobec państwa (strząśnięcenie ciężarów - sesachteja)
d) urzędnicy wybierani drogą losowania spośród kandydatów przedstawionych przez fyl (terytorialna jednostka podziału ludności)
e) rada złożona z czterystu członków po sto z każdej fyli, czuwająca nad ustrojem państwa, ścigająca wykroczenia, wymierzająca grzywny i kary
f) każdy może wnieść skargę w obronie pokrzywdzonego
g) odwołanie się od sądu
h) prawo głosu w sądzie i sprawach państwowych
i) podział obywateli według majątku:
- pentaksosjomedymnów - najbogatsza grupa (>500 medymnów)
- rycerze/hippeis >300 medymnów lub utrzymanie konia
- zeugitów - pod wspólnym jarzmem (> 200 medymnów)
- teci - nie posiadający dochodu
"Tak samo dobrym, jak i podłym dałem prawa, złączywszy wszystkich ładem sprawiedliwym" Solon - Ateny po reformach

Reformy Klejstenesa
508 r.p.n.e. Klejstenes zgłosił się, by wprowadzić nowy system podziału administracyjnego
a) demy - niewielkie samorządne wspólnoty obejmujące istniejące wcześniej wsie z przyległymi terenami lub poszczególne dzielnice Aten; zgromadzenie; urzędnik: demarchos; przynależność dziedziczna
b) trityes - demy zgrupowane w trzydziestu jednostkach; wchodziły w skład dziesięciu fyl
c) fyle - tworzono łącząc po jednej trityes z trzech różnych sfer:
- miasto (asty)
- wybrzeże (paralinia)
- wnętrze kraju (mesogeia)
wybierano urzędników
d) Rada Pięciuset (boule) - przygotowanie porządku obrad zgromadzenia oraz nadzorowanie urzędników
e) ostracyzm - głosowanie za pomocą glinianych  skorupek; raz do roku lud decydował, czy przeprowadzić go, czy nie, w tajnym głosowaniu pozbawiono obywatela praw politycznych i skazano na 10 lat wygnania; pierwszy raz odbył się w 488 r.p.n.e.
Wymieszano społeczeństwo, a majątki eupatrydów znalazły się w rozproszeniu.

WOJNY GRECKO - PERSKIE

Persja
Pierwotnym miejscem, z którego narodziła się Persja, to Elam w VI w.p.n.e.
Pierwszym władcą, który tworzył to imperium, był Cyrus Wielki. Prawdziwą potęgę państwa zbudował Dariusz w poł. VI w.p.n.e. (rozbudował je, było stabilne wewnętrznie).
Wypracowali metodę zarządzania środka, tzn. zakładali, że ludy pod ich panowaniem mogą wyznawać własną religię, mają duży margines swobody pod warunkiem, że płacą podatki i są lojalni.
Dariusz podzielił państwo na strapaie (okręg administracyjny), na której czele stał satrapa (rządzili okręgami, zbierali podatki). Byli kontrolowani przez "oczy i uszy króla" (urzędnicy Dariusza).
Cechą charakterystyczną była religia - zaratusztrianizm (pierwotnie mazdaizm). Jej oryginalność polegała na tym, że istniał podział na dualizm dobra i zła, podczas której cały czas toczyła się walka pomiędzy:
                                   Ahuramazda                          vs                       Aryman
             (bóg dobra, światła, dobrych uczynków)                      (bóg zła, ciemności)
Wierzyli, że ostatecznie zwycięży Ahuramazda.
Ich wyznawcy mieli dziwny obrządek pogrzebowy - wynosili zwłoki na wysokie wieże, by rozdziabywały ich ptaki.

VI w.p.n.e. Persowie dotarli do Azji Mniejszej do tzw. Jonii, gdzie Grecy mieli pozakładane miasta-państwa. Wybuchało tam powstanie przeciwko Persom, bo ci ściągali duże daniny. Persowie zburzyli do gruntu Milot, by ukazać, jak potępią, gdy ktoś się zbuntuje.

Wojny Greków z Persami
a) pierwsza wojna w 492 r.p.n.e. i zakończyła się klęską zanim się rozpoczęła
b) wyprawa perska w 490 r.p.n.e.:
 - bitwa pod Maratonem - szczególna bitwa lądowa; największe znaczenie mieli hoplici (odnieśli zwycięstwo) i dowódca Miltiades; najbardziej rozpowszechniona historia: po wygraniu Greków, został wysłany posłaniec do Atan (42 km biegiem) by ogłosić zwycięstwo, po dotarciu zmarł
dalsze wojny toczone były na morzu
c) lądowa i morska wyprawa króla Kserksesa w 480 r.p.n.e.
- najbardziej znana bitwa pod Termopilami - legenda wojskowości: 300 Spartan broni się przed ogromną armią Persów; król Leonidas ze Spartanami broni wąwóz, do którego ktoś wydał miejsce Persom, jak dostać się na tyły armii spartańskiej
- bitwa pod Salaminą - wygrana przez Greków, bo sprzyjała im pogoda.
W 479 r.p.n.e. w Platejach Persowie się odwrócili. W ciągu kilku lat udało się wypędzić Persów z Grecji. Ostatecznie zostaje podpisany Pokój Kaliksta w 466 r.p.n.e., dzięki temu ostatecznie Persowie wycofują się z Grecji.

Powstanie Związku Delijskiego
Po przegranie Persów pod Platejami, padła propozycja utworzenia floty morskiej w Atenach. Byli przekonani, że bitwy na morzu są dla nich korzystniejsze. Wszystkie polis zaangażowane były przy budowie floty. Wszystkie skarby trzymane były na początku w Delos, później w Atenach, gdzie nie były wykorzystywane przez Heryklesa na flotę, tylko np. do upiększania, rozbudowy Aten czy też do organizacji igrzysk.

SPARTA. POWSTANIE I ROZWÓJ

Powstanie państwa
Na początku I tysiąclecia p.n.e. plemiona Dorów wtargnęły na Półwysep Peloponez i osiedliły się w Lakonii.
Od nazwy głównego ośrodka - Sparty - nazwali się Spartanami.
IX w.p.n.e. - początki państwa: mieszkańcy pięciu wsi nad Euratosem utworzyli pierwszy organizm polityczny. Dlatego Sparta to przykład polis.
Zdobywali nowe tereny pod uprawę - żyzne ziemie najbliższych sąsiadów. W VIII i VII w.p.n.e. opanowali całą Lakonię i Mesynię. Sparta stała się największym z greckich miast-państw. Dominacją było uzależnienie od siebie za pomocą sojuszy militarnych państw położonych w środkowej i północnej części Półwyspu. Sojusznikom pozostawiono niezależność polityczną, ale na wezwanie musieli oni dostarczać Sparcie oddziały wojskowe.

Ustrój polityczny Sparty

a) miasto-polis, ale miało dwóch królów (dowodzili wojskiem, uprawnienia kościelne, sprawy polityczne ograniczone)
b) apella to pełnoprawni obywatele Sparty
c) eforzy sprawowali władzę polityczną (sądownictwo, polityka zagraniczna, sprawy administracyjne), wybierani na roczną kadencję przez Zgromadzenie Ludowe
d) w Radzie Starszych dożywotnio zasiadały osoby, które ukończyły 60 lat, zajmowali się projektami i ustawami
e) władza była dziedziczna, ale zawsze mogli zdetronizować któregoś króla

Społeczeństwo
pełnoprawny obywatel - dziecko urodzone w Sparcie
a) Spartiaci - pełnoprawni obywatele, którym utrzymywanie zapewniała praca helotów
b) Heloci - zależni od państwa chłopi wywodzący się z podbitych mieszkańców Mesenii i Lakonii
c) Periojkowie - podbici przez Spartę mieszkańcy Mesenii i Lakonii, byli pozbawieni praw obywatelskich, zachowali jednak wolność osobistą

Kultura i wychowanie spartańskie (agoge):
- nauka ograniczona do minimum (dobrze słuchać, znosić zmęczenie i zwyciężać w walce)
- strzyżono włosy do skóry
- przyzwyczajano chodzić boso i uczestniczyć nago w grach
- przestawali nosić spodnią szatę i otrzymywali jeden płaszcz na rok w wieku 12 lat
- brudni, nie kąpali się, nie namaszczali skóry oliwą poza dniami w roku, gdy mieli na to pozwolenie
- spali grupami, na jakie byli podzieleni na posłaniach, które sami sobie zrobili
- ejren dowodził oddziałem chłopów w ćwiczeniach wojennych, w domu nadzorował przygotowanie posiłków, polecał przynosić drwa i jarzyny (musieli je kraść z ogrodów lub wślizgując się do czyichś domów)
- uderzani batem za złapanie na kradzieży
- nauczanie pieśni i melodii, mówienie w sposób poprawny i czysty
- odwaga, przywiązanie do państwa
- tchórzostwo w walce, wymigiwanie od związku małżeńskiego, nie przyniesienie podarunku = pozbawienie obywatelstwa

krypteje - napady na helotów

retra - prawo, które dostali od Likurga

POCZĄTKI CYWILIZACJI GRECKIEJ

Warunki naturalne Grecji
Większą część pokrywały góry. Pasma górskie i zatoki morskie dzieliły kraj na kilka odrębnych części połączonych przesmykami górskimi i wąskimi pasmami wybrzeża morskiego. Obszary równinne (pod uprawę) znajdowały się w środkowej i wschodniej części kraju oraz na wybrzeżach, zwłaszcza wzdłuż Morza Egejskiego. Brak dogodnych warunków do rozwoju rolnictwa, które opierało się na rozwoju zbóż, drzew oliwnych i winorośli. Hodowla nie miała większego znaczenia z braku odpowiednich terenów pasterskich. Były tylko niewielkie stada kóz i owiec. Produkcja żywności nie była samowystarczalna. Brak wielkich bogactw naturalnych.

Kultura minojska - najstarsza kultura basenu Morza Egejskiego, pochodząca od przybyszów z Azji Mniejszej. Nazwa pochodzi od mitycznego boga Minosa.
II tysiąclecie p.n.e. - powstanie żeglugi w obrębie Morza Egejskiego i jednolitego kraju cywilizacyjnego, zwanego "egejskim"
XIX w.n.e. Arthur Evans odkrył tę kulturę w miejscu Knossos (pałac)
Funkcje pałacy:
- siedziba monarchów
- kultowe (wierzenia)
- ośrodek życia gospodarczego (handel, rzemieślnicy, magazyny)
Kreteńczycy zajmowali się:
- handlem
- wytwarzaniem towarów luksusowych (biżuteria i ceramika)
ok. 1450 r.p.n.e. - koniec kultury minojskiej (zniszczenie Pałacu w Knossos przez greckich najeźdźców)

Kultura mykeńska (XVIII - XII w.p.n.e.)
II tysiąclecie p.n.e. - z Dunaju spływają ludy indoeuropejskie (starożytni Grecy). Początkowo byli pod wpływem kultury minojskiej, z czasem utożsamiani przez Homera z Achajami, którzy stworzyli własną kulturę, której rozkwit przypada na XV - XIV w.p.n.e. Świadectwem są pozostałości monumentalnych twierdz w środkowej i południowej Grecji. Najważniejszą była warownia w Mykenach. Ona dała nazwę tej kulturze.
Agamemnon - król Myken, który dopuścił się zniszczenia Troi (twierdzenie Homera)
Achajowie nie stworzyli jednolitego państwa. Między XV a XII w.p.n.e. na terenie Grecji istniało kilka niezależnych ośrodków politycznych. Nasilające się od końca XIII w.p.n.e. konflikty między nimi i napływ z północy ostatniej fali greckich plemion (Dorów), doprowadziły do zniszczenia w XII w.p.n.e. kultury mykeńskiej.

Formowanie się miast-państw
a) monarchia - forma rządów, w której dożywotnią władzę sprawuje jednostka w wyniku wyboru lub dziedziczenia
b) system polis - niezależna wspólnota obywateli zamieszkujących określone terytorium, składające się zwykle z miasta i położonych wokół niego wsi, najczęściej zakładana na wysokich wzgórzach, z murami obronnymi, pałacami i świątyniami (Akropol)
Status obywatela polis:
- wykluczona ludność, zależna i wolna biedota
- kilkadziesiąt do kilku tysięcy obywateli (np. rzemieślnicy); między pierwszą i drugą grupą różnice majątkowe nie były za duże
- Aristoi - najlepsi (najzamożniejsze rody)
c) agora - plac w centrum miasta, na którym odbywały się zgromadzenia i handel; podczas zgromadzeń:
- ustalali prawo
- wybierali urzędników
- decydowali o wojnie i pokoju
- decydowali o budowie świątyni
d) arystokracja - najwyższa warstwa społeczna wyróżniająca się dziedzicznymi przywilejami; ten typ rządów sprawowały najzamożniejsze rody, wywodzący swoją genezę od bohaterów zrodzonych przez bogów i uważające się za lepsze od innych
e) demokracja - ustrój polityczny, w którym władza należy do ludu; przeciwstawny monarchii
f) oligarchia - typ ustroju, w którym dostęp do władzy należał do nielicznego kręgu uprzywilejowanych rodzin; powstaje podczas walki między chłopami a arystokracją
g) rada - drugi organ polityczny polis; składa się z byłych urzędników lub z osób specjalnie wybieranych; jej uprawnienia wiązały się z opracowywaniem projektów praw
h) falanga - zwarty szyk bojowy greckiej piechoty, składający się z ustawionych ze sobą kilku szeregów hoplitów osłaniających się wzajemnie tarczami
i) hoplici -  ciężkozbrojni piechurzy uzbrojeni w tarczę, miecz i długą włócznię; czołowi żołnierze piechoty
j) tyrania -ambitne osoby wywodzące się z rodzin arystokratycznych, wykorzystujące konflikty wewnętrzne i samowolnie zagarniający władzę, ich rządy nie były poddane niczyjej kontroli i traktowane były za niezgodną z kulturą polityczną.
Wzór obywatela Grecji:
- udziela się społecznie i politycznie
- czuje się odpowiedzialny za los wspólnoty.
Grecy nazywali się Hellenami, a państwo Helladą.

Wielka kolonizacja
Grecy zaczęli wypływać, by zdobyć surowce. W VIII - V w.p.n.e. Grecy opanowali basen Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Powstanie tam ok. dwustu koloni.
Południowa Italia i Sycylia - Wielka Grecja - tereny pożądane przez Greków.
Skutki:
- produkty dla rzemieślników
- większa ilość zboża
- większa ludność
- kultura.

metropolia - wzór polis; jest niezależna przede wszystkim politycznie

RELIGIE PAŃSTW DALEKIEGO WSCHODU

Religie starożytnych Indii
II tysiąclecie p.n.e. - na terenie subkontynentu indyjskiego przybyli Ariowie (tworzący pierwszą, drugą i trzecią warnę), którzy podporządkowali sobie ten teren i zrobili silnie schierarchizowane społeczeństwo oraz podzielili je na grupy zwane warnami:
- pierwsza warna -> bramini (kapłani),
- druga warna -> wojownicy (ci, którzy dokonali podboju),
- trzecia warna -> cała masa rolników, rzemieślników, kupców, chłopów,
- czwarta warna -> ludność podbita.
W wyniku przemian, wykształciło się społeczeństwo kastowe (system bardzo skomplikowanych systemów społecznych), trzyma się bardzo dobrze do dziś pomimo wprowadzenia demokracji. Społeczeństwo kastowe jest krytykowane przez wielu ludzi.

grupy kastowe -  grupy bardzo hermetyczne (los przypieczętowany przez urodzenie)

Występuje również cała masa pariasów tzw. niedotykalnych. Uważają, że to najniższa kasta lub podkasta. Wykonują brudne, odrażające zawody, których nikt nie chce wykonywać (np. rzeźnicy, utrzymanie czystości, praca w zakładach pogrzebowych). Do dziś nie idzie rozwiązać problemu z kastami, tak jak problemu dotyczącego kobiet, którym zmarł mąż (są wyrzucone poza nawias społeczny).

Braminizm - pierwsza wiara po najeździe Ariów. Istotą jest wiara w Brahme (najwyższego boga). Przynosi ze sobą dwa kluczowe wierzenia:
- wiara w metempsychikę (wędrówka duszy)
- wiara w reinkarnację (proces wcielenia się w inne postaci ludzi i zwierząt poprzez swoje zachowanie).

 




Hinduizm - powstał w wyniku przekształcenia braminizmu (synkretyzmu religijnego). Pozostaje kult Brahmy, ale dołączają inni bogowie (np. Winszu, Sziwa, kult Bogini Matki). Zachowuje wiarę w metempsychozę i reinkarnację. Dominująca religia Indii.


Buddyzm - religia prawie uniwersalna, czyli nie ograniczająca się do jednego obszaru (np. Indie, Chiny). Stworzona przez Gautama w VI w.p.n.e., który przybrał przydomek "Budda". Budda nigdy nie twierdził, że jest bogiem, nie propaguje kultu istot boskich. Uważają, że poprzez ascezę, uczciwe życie, medycynę można dojść do tzw. nirwany (stan absolutnego wyciszenia, uspokojenia, błogiego stanu). Wierzą w wędrówkę dusz, ale można się z tego wyrwać do nirwany. Twierdzą, że życie człowieka jest pesymistyczne, bo jest nękane pragnieniami, a największa z nich to życie. Religia ta jest bardzo przyjazna, nie wikłała się w żadne wojny. Budda uważał, że człowiek powinien przestrzegać pięć zasad:
- nie może zabijać
- nie może kraść
- nie może kłamać
- nie może zdradzać
- nie może pić alkoholu

Starożytne Chiny - Wielkie Imperium
Konfucjanizm - doktryna etyczno-polityczna, stworzona i propagowana od VI w.p.n.e. przez Konfucjusza i jego następców. Stanowi próbę wypracowania zasad, na których mogłoby się opierać harmonijne, tzn. zgodne z "ładem nieba" (tao) funkcjonowanie państwa i społeczeństwa. Za fundament życia społeczno-politycznego i rodzinnego uznaje system zależności różnicujących ludzi, z głównymi relacjami:
- władca - poddany
- ojciec - syn
- mąż - żona
- młodszy - starszy
- przyjaciel - przyjaciel.
Twierdzi, że wypełnianie obowiązków wiążących się z poszczególnymi relacjami wymaga przede wszystkim sumiennego przestrzegania wszystkiego, co nakazuje obyczaj (li). Znaczącą rolę przypisuje ideałom humanitarności (ren) i sprawiedliwości (yi), którymi winien kierować się każdy, zwłaszcza władca. Wskazuje, że podstawą autorytetu tego ostatniego powinien być przykład, jaki daje poddanym, będąc uosobieniem cnót (de), nie zaś siła militarna czy fiskalna. Mimo iż konfuncjanizm posiada pewne komponenty filozoficzno-religijne, nie jest religią w zwykłym tego słowa znaczeniu - przyjmuje poglądy i zwyczaje religijne epoki, zwłaszcza te, które mogą odgrywać pozytywną rolę społeczeństwa (m.in. kult przodków). Konfucjanizm zyskał wpływy już za życia swego twórcy. Szczególnie poważny był w okresie dynastii Han (206 r.p.n.e. - 220 r.n.e.) - nabrał wówczas rysów teistycznych. Odnowiony za panowania dynastii Song (960 - 1279 r.n.e.), był jako neokonfuncjanizm, oficjalną doktryną Cesarstwa Chin aż do jego upadku w XX w..