Przyczyny:
- podstawową przyczyną był II rozbiór Polski
- kompletny brak możliwości funkcjonowania dalej w państwie w takim kształcie, jakim zostało po II rozbiorze
- załamanie gospodarki
- pusty skarb
- brak dostępu do morza
- duży wzrost cen żywności.
 |
| Tadeusz Kościuszko |
Dlatego Tadeusz Kościuszko, który wrócił do Polski na początku lat 90. XVIII w., zdecydował się na rozpoczęcie powstania, powołaniu pod broń kolejnych szyków młodych mężczyzn.
Powstanie kierowane było przeciwko wszystkim trzem zaborcom. W praktyce przeciwko Rosji i Prus, bo Austria cały czas była zaangażowana w wojnę z Francją i nie angażowała w sprawy na terenie Polski, chociaż potem skorzystali w III rozbiorze Polski.
Powstanie kościuszkowskie jest pierwszym z całej serii polskich powstań narodowych, wszystkich nieudanych, nieprzygotowanych, prowadzonych z góry na przegraną. Bardzo smutne jest to, że ludzie rzucali się w kolejne powstania, nie mające szans na powodzenie.
 |
| pułkownik Antoni Madaliński |
Pierwszą osobą, która zdecydowała się na konkretny proces antyrosyjski zagrożony karą śmierci, był pułkownik Antoni Madaliński - dowódca wojsk polskich w Ostrołęce. Kiedy dociera do niego rosyjska decyzja (rozkaz) o redukcji polskiej armii o połowę w każdym garnizonie, odmówił jego wykonania. Dnia 12.03.1794 r. ruszył z żołnierzami polskimi z Ostrołęki w kierunku Krakowa, gdzie Kościuszko szykował się do rozpoczęcia powstania.
Formalnie za początek powstania uważa się 24.03.1793 r. - złożenie przez Kościuszkę przysięgi na rynku w Krakowie. Gdzie:
- ogłosił się naczelnikiem powstania
- ogłosił, że kilka roczników młodych mężczyzn między 18. a 26. rokiem życia ma zgłaszać się do armii (odbył się powszechny pobór do wojska).
Wkrótce później oddziały polskie wyruszyły z Krakowa w kierunki Warszawy.
Najsłynniejsza, ale nie największa i decydująca była bitwa pod Racławicami 4.04.1794 r. Bardziej przypominała potyczkę niż bitwę. Toczyła się z małą częścią oddziału wojsk rosyjskich. Znana z:
- udziału tzw. Kosynierów - chłopów, którzy uczestniczą w walce posługując się kosami osadzonymi na sztorc
- możliwości awansu społecznego - nadanie szlachectwa przez Kościuszkę poprzez zmianę nazwiska (np. Bartosza Głowy na Bartosza Głowackiego)
- tego, że po raz pierwszy walczą chłopi (do tej pory walczyła szlachta)
- "Panorama racławicka" - charakterystyczny obraz, który rozsławił bitwę.
Bitwa ta była wygraną. Strategicznie nie miała dużego znaczenia. Miała znaczenie moralne, bo pokazała, że:
- przy udziale chłopów można pokonać wojsko rosyjskie
- wojsko polskie jest wojskiem wartościowym.
 |
| Jan Kiliński |
Kiedy rozgrywała się bitwa pod Racławicami i wojska polskie wyruszały dalej na północ, to w połowie kwietnia 1794 r. rozpoczęło się powstanie w Warszawie. Na czele powstania stanął Jan Kiliński, z zawodu szewc. Świadczy to o tym, że świadomość społeczeństwa zmieniła się przez oświecenie - kiedyś chłop czy biedota miejska nie angażowała się w walki. Upatruje się w tym kulturę rewolucyjnej Francji i idei, które z niej płynęły. W Polsce idee te były dość dobrze znane, ale państwa zaborcze bały się ich - rewolucję francuską postrzegali jako najgorszą zarazę, epidemię, przed którą Francję trzeba odgrodzić kondorem sanitarnym. Rosjanie wycofali się z Warszawy.
Tadeusz Kościuszko (z pochodzenia szlachcic, bardzo długi okres swojego życia spędził w USA, przesiąkł ideami oświeceniowymi) doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że powstanie można wygrać, gdy zaangażuje się cały naród (społeczeństwo), a przede wszystkim chłopi. Będzie to podstawową sprawą w każdym polskim powstaniu narodowym. Chłopi nie byli chętni do walki. Uważali, że jest to w interesie szlachty. Ich świadomość globalna była żadna, nie było mediów, gazet, chłopi nie umieli pisać i czytać. Świat chłopa zawężał się tylko do wsi, w której żył. Dla niego Polska, ojczyzna była perspektywą abstrakcyjną. Była to wina miejscowego szlachcica i księdza. W ich interesie było, aby chłop nic nie wiedział, pracował na polu, bo inaczej zacznie za dużo myśleć i buntować się (np. dojdzie do wniosku, że niesprawiedliwe jest to, że pan jest właścicielem wszystkiego, ma nad nim pełną kontrolę, a on nie ma żadnych praw). Edukacja chłopa nie była w interesie ani dworu, ani Kościoła. Chłopi nie myśleli kategoriami patriotycznymi. Kościuszko zdawał sobie z tego sprawę. Wiedział, że chłopów można zachęcić do powstania, jeżeli obieca im się coś konkretnego, co wpłynie na poprawę ich niedoli.
Na początku maja 1794 r. Tadeusz Kościuszko opublikował tzw. Uniwersał połaniecki w miejscowości Połaniec, w którym:
- znosił przywiązanie chłopa do ziemi - pełna swoboda dla chłopów
- obniżał pańszczyznę (jeśli poszedł do powstania, to został z niej zwolniony)
- zakazał usuwania chłopów z użytkowanej ziemi, co do tej pory robiła szlachta (bo np. ziemia była do czegoś potrzebna).
Miało to zachęcić chłopów do powstania. Częściowo zachęciło ich to. Szlachta i duchowieństwo nie było zainteresowane, aby Uniwersał połaniecki dotarł do chłopów - miał go czytać proboszcz lub szlachcic. Dlatego chłopi brali udział w znikomym stopniu w powstaniu.
Kolejna wielka, przegrana była bitwa pod Szczekocinami na początku czerwca 1794 r. Były tam wojska rosyjskie i pruskie. Po tej bitowe Prusacy zajmują Kraków. Kościuszko nie ma już odwrotu, może iść tylko dalej na północ.
 |
| Jan Henryk Dąbrowski |
W Warszawie cały czas trwają walki, co nabiera rewolucyjnego charakteru. Ludność buntuje się, dochodzi do rozruchów ludności, na czele których stoją polscy Jakobini (zwolennicy rewolucji francuskiej). Doszło do mordów politycznych, samosądów - wyciągnięto z więzień warszawskich ludzi, którzy byli tam za zdradę i powieszono ich na ulicach.
Wojska polskie docierają do Warszawy. Pomocą dla Kościuszki miał być wybuch powstania w Wielkopolsce. Ta nie była zbyt chętna do angażowania się w powstania. Ostatecznie wybuchło ono w sierpniu 1794 r. Na pomoc został wysłany oddział pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego.
Rosjanie we wrześniu 1794 r. przygotowywali się do oblężenia stolicy. Kościuszko chce odrzucić te wojska od Warszawy. Wydaje im bitwę pod Maciejowicami. Jest to największa bitwa powstania. Była przegrana. Kościuszko zostaje ranny i dostaje się do rosyjskiej niewoli (wypuścił go chyba syn Katarzyny II).
Po bitwie pod Maciejowicami wojska polskie wycofały się do Warszawy. Nastąpiła jej obrona. Na początku listopada 1794 r. Rosjanie zaatakowali Warszawę prawobrzeżną - Pragę. Najbardziej odczuła szturm rosyjski: odbyła się tam "rzeź Pragi" - zabili mnóstwo ludzi, znaczą część ludności cywilnej, zrobili straszną jatkę. Po tej bitwie Rosjanie wytłukli bezbronnych powstańców.
Kiedy Warszawa się poddała, to kapitulację ogłosił król Stanisław August Poniatowski w listopadzie 1974 r. Jest to upadek powstania.
Tadeusz Kościuszko po wyjściu z niewoli nie odegrał żadnej roli politycznej. Podróżował. Ostatnie lata swojego życia spędził w Szwajcarii. Próbował odegrać rolę za czasów napoleońskich, ale chyba stracił kontakt z rzeczywistością (miał absurdalne żądania względem Napoleona). Swój majątek zapisał na uwolnienie Czarnych niewolników. Nigdy się nie ożenił, ale jego rodzina żyje do dziś.
